μυθιστόρημα

Λογοτεχνικό είδος που προϋποθέτει μια αφήγηση γεγονότων, σε πεζό λόγο, διαρθρωμένων γύρω από μια «πλοκή» ή γύρω από ένα ή περισσότερα πρόσωπα, με ιστορικό ή φανταστικό φόντο. Ένας ακριβής ορισμός του μ. παραμένει ωστόσο μάλλον δυσχερής, γιατί με τον γενικό αυτόν όρο ταυτίστηκε με τον καιρό μια πολύ πλατιά κλίμακα έργων, των οποίων η σύλληψη και η πραγμάτωση έγινε σε διαφορετικές εποχές, διαγράμματα και μορφές. Πρωτόγονες μορφές μ. μπορούν να βρεθούν στους αρχαίους μεσογειακούς και ανατολικούς πολιτισμούς. Γύρω στο 2000 π.Χ., υπήρχαν ήδη στην Αίγυπτο, κατά τη 12η Δυναστεία, αφηγήσεις σε πεζό λόγο, που είχαν τα γνωρίσματα του σύγχρονου μ.: διηγήματα σύντομα ή κάπως μεγαλύτερα, όπου αναπτύσσονταν φανταστικές ή αισθηματικές ιστορίες, με παρεμβολές πολιτικών και φιλοσοφικών απόψεων, ενώ συχνά γινόταν μια ανοιχτή σάτιρα των φαραώ. Στην Αίγυπτο θα γίνει επίσης η επεξεργασία του κεντρικού πυρήνα των Χιλίων και μιας νυχτών, που συναντάμε στην Ινδία τον 9o αι. μ.Χ. και που θα περάσει (μέσα από την Περσία) στην Αίγυπτο. Στις Ινδίες επίσης μπορούν να ανιχνευθούν (γύρω στον 7o αι. μ.Χ.) λανθάνουσες μορφές μ. με τα μακροσκελή διηγήματα του Μπάνα. Η αρχαία περσική λογοτεχνία προσφέρει ελάχιστα δείγματα λογοτεχνικής παραγωγής που μπορούν να καταταχτούν στο είδος του μ., όπως είναι Η ιστορία του Ζάρερ και Το βιβλίο με τους άθλους του Αρντασέρ, γιου του Παπάκ. Η Ιαπωνία, αντίθετα, μας προσφέρει, στο μεταίχμιο 10ου και 11ου αι. μ.Χ., το πλησιέστερο κείμενο προς τη δική μας σύγχρονη αντίληψη για το μ.: την Ιστορία του ηγεμόνα Γκεντζί, της Σικίμπου Μουρασάκι. Κυρίαρχο θέμα του έργου είναι ο έρωτας, δοσμένος όμως με λεπτότατη ψυχολογική ανάλυση, μέσα από τις περιπέτειες ενός πρώιμου Δον Ζουάν με τις κυρίες της αυτοκρατορικής αυλής. Στην Κίνα, κατά την περίοδο της δυναστείας Γιάν (1279-1368), το μ. γίνεται ένα είδος λαϊκής λογοτεχνίας, που το περιφρονούν οι καλλιεργημένες τάξεις. Στον 16o αι. ανήκει το περίφημο Τσιν Π’ινγκ Μέι, ενώ η κινέζικη λογοτεχνία του 18ου αι. θα φτάσει στη μεγαλύτερη ακμή με το μ. Το όνειρο του κόκκινου δωματίου. Στη Δύση, στα ελληνικά και ρωμαϊκά γράμματα κυριαρχούν άλλα λογοτεχνικά είδη· οι απαρχές του ελληνικού μ. μπορούν να τοποθετηθούν στους όψιμους ελληνιστικούς χρόνους (Μυθιστορία του Νίνου), ενώ με το έργο Ποιμενικά κατά Δάφνιν και Χλόην (2ος αι. μ.Χ.), ο Λόγγος ο Σοφιστής δημιουργεί ένα ερωτικό ψυχολογικό μ. που θα διαβαστεί πολύ στους αιώνες που θα ακολουθήσουν. Σε λατινική γλώσσα ο Απουλήιος (2ος αι. μ.Χ.) μεταπλάθει στο αριστούργημά του Μεταμορφώσεις (Metamorphosi, παλιότερα γνωστές με τον τίτλο Ο χρυσός γαίδαρος - Asinus aureus) λαϊκά θέματα παρμένα από τους μύθους του Αριστείδη του Μιλήσιου και επεξεργασμένους λογοτεχνικά από τον Έλληνα Λούκιο από την Πάτρα. Στην Κοινωνική ιστορία της τέχνης ο Άρνολντ Χάουζερ ανάγει τις αρχές του σύγχρονου μ. στην ιπποτική μεσαιωνική ποίηση που στη Γαλλία εμφανίζεται ήδη καθορισμένη με τον όρο roman, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε από την αρχή ως χαρακτηρισμός ενός «αφηγηματικού» είδους σε γλώσσα λαϊκή (ρομανική) σε αντίθεση με τη λόγια γλώσσα (τη λατινική) του Μεσαίωνα. To roman προϋποθέτει ένα διαφορετικό κοινό, που μπορεί να πλησιάσει τη λαϊκή μόνο γλώσσα και που ο Τιμποντέ το ταυτίζει με το κοινό των «προσκυνητών» (Σκέψεις πάνω στο μυθιστόρημα, 1938). Θέμα των αφηγήσεων αυτών (που θα γνωρίσουν στη Γαλλία τη μεγαλύτερη άνθηση και από εκεί θα διαδοθούν σε όλη την Ευρώπη) είναι οι παλιοί κλασικοί μύθοι (Μυθιστόρημα των Θηβών, Μυθιστόρημα της Τροίας, Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου κλπ.), οι ιστορίες του καρολίγγειου κύκλου, του βρετονικού κύκλου (Κρετιέν ντε Τρουά), καθώς και η εποποιία των ζώων του Μυθιστορήματος της Αλεπούς και το Μυθιστόρημα του Ρόδου (13ος αι.). Στην Ιταλία, η διηγηματογραφία θα εξελιχθεί κατά τον 14o αι. βρίσκοντας στον Βοκκάκιο το πιο υψηλό παράδειγμα (Filocolo, Ninfale d’ Ameto, Elegia di madonna Fiammetta), που θα συνεχιστεί αργότερα από τον Σανατζάρο, ενώ σημαντική επιτυχία θα αποκτήσει, στο κλίμα των ανθρωπιστικών αναδιφήσεων του κλασικού πολιτισμού, το έργο του Απουλήιου (Firenzuola). Το σύγχρονο μ. πάντως είναι κυρίως δεμένο με την επανάσταση που έφερε ο Γουτεμβέργιος με την εφεύρεση της τυπογραφίας με κινητά στοιχεία και με τη γέννηση του «βιβλίου»: μόνο τότε, μαζί με τον νέο τύπο αναγνώστη, θα κάνει την είσοδό του στη λογοτεχνία ένα νέο είδος πεζογραφίας. Ενώ, πράγματι, η πρώτη γαλλική Αναγέννηση θα έχει το μεγάλο αφηγηματικό έργο (πάνω στη γραμμή της παρωδίας της επικής και ιπποτικής λογοτεχνίας) στον Γαργαντούα και Πανταγκρυέλ (1532) του Ραμπελέ, το Λαθαρίλιο ντε Τόρμες (1554) μας παρουσιάζει ένα από τα πρώτα λαϊκά και αντιηρωικά πρόσωπα στη μορφή του pίcaro (κατεργάρη), το οποίο στη Ζωή του πίκαρo Γκουθμάν ντε Αλφαράτσε (1599-1604) του Αλεμάν θα γίνει σύμβολο της φτωχής και εγκαταλελειμένης ανθρωπότητας. Στη Γερμανία αναπτύσσεται μια διηγηματογραφία με χαρακτήρα λαϊκό και ευτράπελο, που θα γνωρίσει σημαντική επιτυχία. Για πολύ καιρό, ωστόσο, το μ. θα θεωρείται κατώτερο λογοτεχνικό είδος, περιοριζόμενο στην κατηγορία του divertissement pour dames (ψυχαγωγία για κυρίες) στις ευρωπαϊκές αυλές, χαρακτήρα τον οποίο θα διατηρήσει μέχρι τον 18o αι., ενώ θα πάρει μορφές ηρωικο-βουκολικές (κυρίως στην Ισπανία και Ιταλία, και τον 17o αι. στη Γαλλία) και «επιτηδευμένες» (preciosite), όπως στο έργο του Γάλλου Ντ’ Ιρφέ, της Μαντάμ ντε Σκιντερί κλπ. (στη σειρά αυτών πρέπει να τοποθετηθεί και το μ. του Γκρίμελσχαουζεν Der abenteuerliche Simplicissimus, εκτός από την περιλάλητη εξαίρεση, μαζί με τον Γαργαντούα, του Δον Κιχώτη). Αλλά με τα έργα του Ραμπελέ και του Θερβάντες βρισκόμαστε πια, θα μπορούσαμε να πούμε, μπροστά στην πρώτη εκδήλωση εξέγερσης εναντίον της μόδας που επικρατεί και ενώ ο Λεσάζ θα παρατείνει με το Ζιλ Μπλας (1715-35) την περίοδο του πικαρεσκικού μ. (που θα έχει σπουδαία δείγματα και στην Αγγλία και Γερμανία), η Μαντάμ ντε Λα Φαγιέτ επιτελεί μια άλλη επανάσταση στην ιστορία του είδους, προτείνοντας ένα τύπο ερωτικού μ., όπου υπερισχύει ο ορθολογισμός μιας λεπτής ψυχολογικής ανάλυσης: Η πριγκίπισσα της Κλεβ (1678) θ’ ανοίξει πράγματι το δρόμο σε νέες αφηγηματικές εμπειρίες, που κατά τον 18o αι. θα εκδηλωθούν πρωταρχικά στη Γαλλία και στην Αγγλία. Με τους Βολτέρο, Σουίφτ, Ντιφόπυ, Ντιντερό, Μαριβό, Φενελόν, Ρεστίφ ντε λα Μπρετόν, Σαντ, Ρίτσαρντσον, Φίλντινγκ, Σμόλετ, Λακλός, Ρουσό, συνδέεται η γρήγορη επικράτηση του μ. που υψώθηκε πια σε πλήρως αναγνωρισμένο λογοτεχνικό είδος. Για μερικούς, το μ. θα γίνει καθαρά εκφραστικό μέσο· γι’ άλλους, αντίθετα, θα είναι η μοναδική μορφή μετάδοσης ιδεών και το καταλληλότερο όργανο για τον καθορισμό και την ανάλυση των προβλημάτων της εποχής. Με την εμφάνιση εξάλλου των περιοδικών (18ος αι.), το αναγνωστικό κοινό ευρύνεται, η σχέση συγγραφέα-αναγνώστη γίνεται αμεσότερη, η διάδοση του βιβλίου αγγίζει νέα κοινωνικά στρώματα. Οι σχέσεις άλλωστε συγγραφέα και αναγνώστη δημιουργούν νέα προβλήματα, και για τον μυθιστοριογράφο του 18ου αι. η επαφή με το κοινό θα γίνει ολοένα και πιο δεσμευτική· από αυτή, μάλιστα, τη στιγμή, το μ. θα κινηθεί προς διάφορες κατευθύνσεις, ανάλογα με τον τύπο του αναγνώστη προς τον οποίο θέλει να απευθυνθεί, και θα αποβεί μια πρώτη διαρθρωμένη και σύνθετη μορφή μαζικής επικοινωνίας, που προορίζεται για ένα ποικίλο και διαφοροποιημένο κοινό. Στον αιώνα αυτόν γεννιέται επίσης το μ. επιφυλλίδας (μ. σε συνέχειες ή feuilleton που δημοσιεύεται σε εφημερίδα, στην «επιφυλλίδα», δηλαδή στο κάτω μέρος συνήθως της σελίδας, στο χώρο που προορίζεται για λογοτεχνικά ή κριτικά κείμενα): ο Ροβινσών του Ντιφόου, που εμφανίστηκε στα 1719-20 στη London Post, φαίνεται ότι εγκαινίασε την επιτυχία αυτών των δημοσιεύσεων. Περαιτέρω εξέλιξη αποκτά και το καλούμενο «μ. ιδεών», και ο διαφωτιστής ήρωας προαναγγέλλει ήδη το χαρακτηριστικό ρομαντικό πρόσωπο του 19ου αι. (του οποίου ο Βέρθερος του Γκέτε μπορεί να θεωρηθεί ένα από τα πρώτα και πιο τυπικά παραδείγματα). Το μ. ξεκινά έτσι για τη μεγάλη ρεαλιστική εποχή του (19ος αι.), με την πολυμορφία που διατήρησε έως τις ημέρες μας. Δύσκολο είναι να δώσουμε μια πλήρη απεικόνιση· αρκεί, πάντως, να θυμηθούμε τους Σταντάλ, Μπαλζάκ, Ουγκό, Φλομπέρ και, αργότερα, τον νατουραλισμό του Ζολά στη Γαλλία· τους Θάκερεϊ, Τζέιν Όστιν, Ντίκενς στην Αγγλία· τον Μαντσόνι στην Ιταλία· τους Γκόγκολ, Ντοστογέφσκι, Τολστόι στη Ρωσία· τους Νοβάλις, Τικ, που ακολούθησαν στη Γερμανία, τη γιγάντια μορφή του Γκέτε - για ν’ αντιληφθούμε την εξαιρετική ποικιλία αφηγηματικών προτύπων που χαρακτηρίζουν την εξέλιξη του μ. του 19ου αι. Ταυτόχρονα οι Πόε, Μέλβιλ, Χόθορν και Τουέιν πειραματίζονται στις Ηνωμένες Πολιτείες σε νέες αφηγηματικές μορφές, που με τη σειρά τους - και με το βίωμα ενός Τζέιμς και, πιο πρόσφατα ακόμα, των συγγραφέων του ρεαλισμού του ‘30 (Χέμινγουεϊ, Φόκνερ κλπ.) - θα έχουν απήχηση σε όλη την ευρωπαϊκή πεζογραφία. Καθώς φτάνουμε στο κατώφλι της σύγχρονης εποχής πρέπει να τονιστεί, πλάι στη μεγάλη διάδοση του «μ. σε συνέχειες» στη Γαλλία, ένας άλλος αποφασιστικός παράγοντας στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού μ.: η ανάπτυξη της τακτικής λογοτεχνικής κριτικής σε εφημερίδες και περιοδικά. Και οι δυο αυτοί παράγοντες αποτελούν νέα σημεία σύνδεσης με τον αναγνώστη και προσδιορίζουν ένα ακόμα μεγαλύτερο άπλωμα της αγοράς με τις πιο λαϊκές μορφές (πλάι στο μ. επιφυλλίδας) του μ. περιπετειών, του ροζ μ. για δεσποινίδες κλπ., έως τα σύγχρονα αστυνομικά, επιστημονικής φαντασίας και πολιτικής φαντασίας μυθιστορήματα. Το μ. στον 20ό, εκτός του ότι συνεχίζει (συχνά με επιτυχία) τις διάφορες κατευθύνσεις προς τις οποίες είχε εξελιχθεί (μ. φανταστικό, εξωτικό, αναλυτικό), από τη μια πλευρά ευρύνει τα όρια της αναλυτικής έρευνας και της γλώσσας με τους Προυστ, Τζόις, Κάφκα, Μούζιλ, Σβέβο, και από την άλλη προωθεί τη συνθετική και κριτική παρουσίαση της κοινωνίας (Τόμας Μαν). Στα δυο αυτά ρεύματα πλάι στους νέους τύπους, ανταποκρινόμενους στον εξατομισμό της σύγχρονης συνείδησης, που αναζητούν οι διάφορες πρωτοποριακές τάσεις και, μεταξύ άλλων, οι συγγραφείς της ομάδας του λεγόμενου γαλλικού «Νέου μυθιστορήματος», συνεχίζει να κινείται το σύγχρονο ευρωπαϊκό και εξω-ευρωπαϊκό μ., πλουτιζόμενο από τα νέα και σύνθετα προβλήματα που έφερε η επιστημονική επανάσταση και οι νέες εξερευνήσεις του υποσυνείδητου. Στην ελληνική λογοτεχνία η εμφάνιση του νεώτερου μυθιστορήματος γίνεται στα μέσα του 19ου αι.: το 1855 δημοσιεύθηκε ο Θάνος Βλέκας του Παύλου Καλλιγά· ο σημαντικός αυτός νομομαθής και λόγιος είναι ο πρώτος που σκέφτηκε να περιλάβει σε μια πλατύτερη σύνθεση τις πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις της εποχής του, συναρθρωμένες σ’ έναν επινοημένο μύθο. Γύρω στην ίδια εποχή ακμάζει ένα λαϊκότερο είδος, που καλύπτει τις ανάγκες του λεγόμενου σήμερα ιστορικού μυθιστορήματος, τροφοδοτημένο κυρίως από την πλούσια δεξαμενή της τουρκοκρατίας και του 1821. Κυριότεροι εκπρόσωποι του είδους αυτού, που έθελξε γενεές αναγνωστών, είναι ο Στέφανος Ξένος και ο Κωνσταντίνος Ράμφος. Στα τέλη του 19ου αι. ο Γεώργιος Βιζυηνός έφερε έναν ψυχολογισμό στην ελληνική πεζογραφία. Στο κατώφλι του 20ού αι. τοποθετούνται, ανήκοντας κατά ένα μέρος στη γενιά του 1880, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, οι οποίοι καλλιέργησαν το είδος της ηθογραφικής πεζογραφίας, ο καθένας με τον τρόπο του (εξωστρεφέστερα ο πρώτος, εσωτερικότερα ο δεύτερος). Από τις αρχές του 20ού αι., αντίστοιχα προς τις τάσεις που διαμορφώθηκαν στην Ευρώπη, σημειώνεται και στην Ελλάδα μια μεγαλύτερη ποικιλία μορφών του μ. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης έδωσε στο έργο του έντονο κοινωνικό χρώμα, και το ίδιο έκανε, αλλά με λιγότερο προκλητικό τρόπο και με ένα ευρύτερο άπλωμα των θεμάτων του, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Η λεγόμενη γενιά του ‘30 αποτέλεσε ένα νέο σταθμό στα νεοελληνικά γράμματα, είτε ανανεώνοντας ουσιαστικά τη γλώσσα είτε ευρύνοντας τα όρια της ηθογραφικής πεζογραφίας προς τα θρυλικά εδάφη της ελληνικής Ανατολής, είτε, τέλος, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους των προβληματισμών της προς τα αστικά κέντρα (Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Γ. Θεοτοκάς, Άγγελος Τερζάκης, Μ. Καραγάτσης, Π. Πρεβελάκης), ενώ μια ομάδα καλλιέργησε ιδιαίτερα τον λεγόμενο εσωτερικό μονόλογο (Στέλιος Ξεφλούδας, Άλκης Γιαννόπουλος, Γιώργος Δέλιος). Σ’ αυτούς, ιδιαίτερη θέση έχει ο Ν. Καζαντζάκης. Μετά τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο το ελληνικό μ. - και γενικά η πεζογραφία - γνώρισε καινούργια ανανέωση, που ήλθε ως συνέπεια ηρωικής και τραγικής πείρας (Αλβανία, κατοχή, Αντίσταση), αλλά και εξαιτίας ενός αποφασιστικότερου ανοίγματος της ελληνικής λογοτεχνίας προς την Ευρώπη. Στα νεώτερα χρόνια μια πλειάδα πεζογράφων (Γ. Μαγκλής, Α. Σαμαράκης κ.ά.) εμπλούτισαν τη νεοελληνική λογοτεχνία με ενδιαφέροντα κείμενα. Χαρακτικό από την έκδοση του 18ου αι. του έργου του Λόγγου του Σοφιστή «Ποιμενικά κατά Δάφνιν και Χλόην», που αποτελεί την απαρχή των ελληνικών ψυχολογικών μυθιστορημάτων. Με τον Προυστ το μυθιστόρημα αποκτά νέα διάσταση με την αναλυτική έρευνα? εικόνα του Κες Bαv Ντόνγκεν για το μυθιστόρημα «Αναζήτηση». Το μυθιστόρημα του Ντεφόε «Ροβινσών Κρούσος» διατηρεί πάντοτε τη δημοτικότητά του? στη φωτογραφία, λιθογραφία του Τζ. Κρούικσανκ από έκδοση του 1831. Εικονογράφηση του Ρενάτο Γκοτούζο για το μυθιστόρημα «Ιερό» του Αμερικανού Γουίλιαμ Φόκνερ. Εικόνα σε χαρτί (12ος αι.), που απεικονίζει ένα επεισόδιο του έργου «Η ιστορία του ηγεμόνα Γκεντζί» της Γιαπωνέζας Σικίμπου Μουρασάκι (10ος-11ος αι.).

* * *

το

1. λογοτεχνικό πεζογραφικό έργο με μεγάλη συνήθως έκταση στο οποίο γίνεται παρουσίαση ιστορικών ή φανταστικών γεγονότων και περιγράφονται χαρακτήρες, ήθη και συναισθηματικές καταστάσεις ποιητικώς διασκευασμένα, που κύριο σκοπό έχουν να τέρψουν και να διδάξουν τον αναγνώστη

2. μτφ. πλαστή ιστορία, μύθευμα, παραμύθι («έφτειαξε ολόκληρο μυθιστόρημα για να καλύψει τα σφάλματά του»).

[ΕΤΥΜΟΛ. < μύθος + ἱστόρημα (< ἱστορῶ). Η λ. μαρτυρείται από το 1865 στον Π. Σούτσο].